اهمیت بهداشتی :

تا چند سال پیش بیماری های واگیر بعنوان بزرگترین معضل بهداشتی کشورهای جهان بشمار می رفت، به طوری که تمام توان بهداشتی کشورها صرف کنترل و پیشگیری از همه گیری این بیماری ها می شد . از چند دهه پیش با موفقیتهای به دست آمده در زمینه ارتقای نظام سلامت و تکنولوژی جدید پیشرفت عمده ای درخصوص کنترل بیماری های واگیردار حاصل شده و پس از طی این مراحل، بیماری های غیر واگیر در حال حاضر بعنوان مشکل عمده بهداشتی مطرح است. از مهمترین  بیماری های این گروه می توان به آسیبهای ناشی از سوانح و حوادث، بیماری های قلبی – عروقی، دیابت، فشار خون بالا، سکته های مغزی، بیماری های تنفسی مزمن، بیماری های مفصلی استخوانی مزمن و سرطانها اشاره کرد .

بدلیل افزایش روند مرگ و میر ناشی از بیماری های غیر واگیر بخصوص در کشورهای در حال توسعه، سازمان جهانی بهداشت  ( WHO ) از دو دهه پیش بیماریهای غیر واگیر را جزو اولویتهای بهداشتی در کشورهای در حال توسعه اعلام کرده است. اکنون بیماری های غیر واگیر علل اصلی مرگ و ناتوانی در جهان می باشند و در گزارش سال 2010 سازمان جهانی بهداشت، 63% علل مرگ مربوط به بیماری های عمده غیر واگیر می باشد. کشورهای با درآمد پائین و متوسط 80% مرگ را به خود اختصاص می دهند . چهار بیماری عمده غیر واگیر( بیماری قلبی و عروقی، سرطان، بیماری انسدادی مزمن ریوی و دیابت) مستقیما” به سه عامل خطر اصلی قابل پیشگیری شامل مصرف سیگار ، تغذیه نامناسب و عدم فعالیت بدنی مناسب وابسته هستند.

افزایش روز افزون شیوع این بیماری ها ، خسارات اقتصادی هنگفتی را به کشورها تحمیل می کند. علت این افزایش،  زمینه سازی مساعدی است که در اثر افزایش ریسک فاکتورهای ( عوامل خطر ) این بیماری ها در سالیان گذشته بوجود آمده است. تغییر شیوه زندگی باعث شده است که برخی از عوامل خطر ساز مهم از جمله مصرف دخانیات، عدم فعالیت بدنی مناسب، مصرف ناکافی میوه و سبزیجات و شیر و لبنیات، سوانح و حوادث، تعداد مبتلایان به فشار خون بالا و چربی و  قند خون بالا در جامعه افزایش یابد و این خود زنگ خطری است برای افزایش مرگ و میر و ناتوانی های ناشی از بیماری های غیر واگیر که در حال حاضر گریبانگیر کشورهای در حال توسعه است.

همانطور که گفته شد دلیل این وضعیت، تغییراتی است که در سالهای گذشته در شیوه زندگی مردم ایجاد شده است و شاید بتوان یکی از علل ایجاد این تغییرات را علاوه بر مقتضیات زندگی کنونی، در آگاهی و نحوه عملکرد مردم دانست. در بسیاری از موارد، عدم آگاهی کافی از عوامل خطر ساز و عدم بکارگیری تمهیدات لازم و ضروری، باعث شده است تا این عوامل روز به روز افزایش یابند. بنابراین شناخت این عوامل و سیاستگذاری در نحوه چگونگی مقابله و کاهش روند روز افزون آنها می تواند تأثیر بسزایی را در کاهش بیماریهای غیر واگیر داشته باشد.

به نظر می آید که بیماری های مزمن و غیر واگیر هم در کشورهای پیشرفته و هم در کشورهای روبه پیشرفت، در بین بزرگسالان اهمیت بیشتری می یابند . هم اکنون بیماریهای قلبی – عروقی و سرطانها در رأس علل مرگ در کشورهای پیشرفته ( یعنی اروپا و آمریکای شمالی ) قرار دارند و 70 تا 75 درصد همه ی مرگها را شامل می شوند. در بسیاری از کشورها بیماری های مزمن روند صعودی دارند و به دلایل چندی این روند افزایش هم خواهند یافت، یک دلیل آن افزایش طول عمر در بسیاری از کشورها است که در نتیجه آن شمار کسانی که به سنین بالاتر می رسند و در معرض خطر بیش تر از نظر ابتلا به انواع بیماریهای مزمن هستند ، بیش تر می شود . دلیل دیگر آن است که الگوهای زندگی و رفتاری مردم به سرعت دگرگون می شود و این دگرگونی شروع بیماریهای مزمن را مساعد می کند. دلیل سوم آن که با مراقبتهای پزشکی نوین بسیاری از مبتلایان به بیماریهای مزمن می توانند زنده بمانند . تأثیر بیماری مزمن بر زندگی مردم هنگامی که از نظر کاستن عمر ، ناتوانی ، دشواریهای خانوادگی ، فقر و از دست رفتن اقتصاد کشور در نظر گرفته شوند ، جدی تر می باشند.

سابقه و تاریخچه:

برنامه مراقبت عوامل خطر بیماری های غیر واگیر جمهوری اسلامی ایران پس از قریب به دو سال مطالعه و آزمون، ظرفیت سازی و جلب حمایت همه جانبه در سال 1383 و با همت دانشگاه ها/دانشکده های علوم پزشکی کشور شکل اجرایی بخود گرفت. در این برنامه ضمن استفاده از رویکرد گام به گام سازمان جهانی بهداشت به مراقبت عوامل خطر بیماری های غیر واگیر، الزامات، دانش و شرایط بومی و ملی نیز لحاظ شد. این نظام در برگیرنده پایگاه های مراقبت در سطح استان و کشور است. بدین ترتیب عوامل خطر هدف برای هر استان و نیز در کل کشور مراقبت می شوند.

هدف یا اهداف برنامه (شامل اهداف کلی و اختصاصی):

هدف کلی : 

اهداف کلی این نظام در میان مدت عبارتند از:

    استقرار راهبرد کشوری نظام مراقبت عوامل خطر بیماری های غیر واگیر در نظام سلامت کشور

اهداف اختصاصی :

1)      فراهم آوری منابع اطلاعات صحیح و به روز در سطح استان جهت تعیین توزیع، شیوع و بررسی روند عوامل خطر بیماری های غیر واگیر

2)      فراهم آوری ابزاری برای تصمیم گیری مبتنی بر شواهد در حیطه سلامت با هدف نهایی کنترل و کاهش اپیدمی     نو پدید بیماری های غیر واگیر

3)      بسترسازی برای پژوهش در حیطه پیشگیری از بیماری های غیر واگیر به منظور تعیین مداخلات اثربخش

4)      ظرفیت سازی در نظام بهداشت و درمان جهت تمرکز بر پیشگیری از بیماری های غیر واگیر از طریق کنترل عوامل خطر مشترک این بیماری ها

وضعیت فعلی برنامه :

برنامه مراقبت عوامل خطر بیماری های غیر واگیر از سال 1383 شکل اجرایی بخود گرفته است و تا کنون 5 مرحله در سطح استانی (1383، 1385، 1386، 1387 و 1388) و 1 مرحله (در سال 1390) در سطح کشوری انجام شده است. نتایج حاصل از یررسی سال های 1385 و 1388 چاپ شده است. نتایج براساس آخرین دور بررسی که در سال 1388 در سطح استانی انجام شده است به شرح زیر می باشد:

– شیوع مصرف سیگار در جمعیت 15-64 ساله استان در سال 1388، 18.1 درصد برآورد گردید، شیوع این عامل خطر در مردان (35.4 درصد) به وضوح بالاتر از این میزان در زنان (0.3 درصد) بود.

– میانگین مصرف روزانه میوه و سبزی در جمعیت 15-64 ساله استان در سال 1388، 1.2 واحد (0.9 واحد در مردان و 1.5 واحد در زنان) بود.

– 45.2 درصد دارای فعالیت بدنی کم در طول هفته بودند، درصد افراد با فعالیت بدنی کم هفتگی در مردان 56 درصد و در زنان 34.6 درصد بود.

– میانگین دور کمر در مردان 85.5 و 85.7 سانتی متر در زنان برآورد شد.

– میانگین نمایه توده بدنی در سال 1388، 25.3 کیلوگرم بر متر مربع بود، که این شاخص به ترتیب برای مردان و زنان، 24.3 و 26.3 کلیوگرم بر متر مربع برآورد گردید.

– میانگین استانی سطح فشار خون شریانی سیستولیک و دیاستولیک به ترتیب 117.5 و 76.9 میلیمتر جیوه بود.

– میانگین فشار خون سیستولیک در مردان 120.5 و در زنان 114.3 ملیمتر جیوه برآورد گردید.

– میانگین فشار خون دیاستولیک در مردان 76.3 و در زنان 77.4 میلیمتر جیوه بود.

– 15.1 درصد افراد 25-64 ساله استانی دچار پرفشاری خون بودند (درصد فشار خون سیستولیک ≥ 140 یا فشارخون دیاستولیک ≥ 90 میلیمتر جیوه)